Z radością informujemy, że ukazał się Tom 70 Nr 1 (2025) czasopisma Folia Litteraria Polonica, zatytułowany: „Aleksander Gwagnin i jego kroniki” pod redakcją Michała Kurana.
Numer poświęcony jest twórczości i recepcji Aleksandra Gwagnina – włoskiego humanisty, żołnierza i dziejopisarza, który na trwałe wpisał się w historię kultury Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Artykuły zamieszczone w tomie ukazują szerokie spektrum badań nad jego dziełem: od analiz gatunkowych i językoznawczych, przez studia nad geografią i opisami etnograficznymi, aż po recepcję kronik Gwagnina w Polsce, na Ukrainie, Białorusi i we Francji.
Czytelnicy znajdą tu zarówno nowe ustalenia biograficzne, jak i odkrycia źródłowe, a także refleksje nad wpływem kronik Gwagnina na późniejszą tradycję historiograficzną. Tom stanowi ważny głos w dyskusji nad miejscem tego autora w kulturze i historiografii Europy Środkowo-Wschodniej.
W środku znajdziecie następujące artykuły:
Słowo wstępne
Michał Kuran
Czy „kroniki” Aleksandra Gwagnina są kroniką?
Piotr Bering
W artykule podjęto próbę określenia statusu gatunkowego dzieł historycznych Aleksandra Gwagnina. Włosko-polski humanista nie użył terminu „kronika” w oryginalnej łacińskiej wersji. Pojęcie „kronika” pojawia się dopiero w polskim przekładzie Marcina Paszkowskiego, który zapewne intencjonalnie zdecydował się na jego użycie. Dzieła Gwagnina nie udaje się jednoznacznie zakwalifikować do konkretnego gatunku literackiego. Pomocna może być próba porównania go z innymi formami pisarstwa historycznego: zarówno z „typowymi” kronikami średniowiecznymi, jak i z opisami historyczno-etnograficznymi. Rezultaty takiego porównania są niejednoznaczne. Umiejętności pisarskie Gwagnina są niewielkie, a jego twórczość nie cechuje się większymi walorami estetycznymi. Choć autor sięgnął do wielu dzieł historycznych, nie analizował dogłębnie swych źródeł. Gwagnin zapewne nie miał zamiaru napisać dzieła naukowego, za to dał czytelnikowi barwny i żywy opis Europy Wschodniej.
Znany i nieznany. Wokół zagadkowego życiorysu Aleksandra Gwagnina
Kacper Gis
Celem artykułu jest przybliżenie postaci Aleksandra Gwagnina (ok. 1538–1614), Włocha, który przybył do polsko-litewskiego państwa jako żołnierz, ale został zapamiętany jako autor Sarmatiae Europeae descriptio (1574, 1578) oraz Kroniki Sarmacyjej Europskiej (1611, 1612). Dzieło to, będące kompilacją historyczno-geograficzną przedstawiającą dzieje Polski i jej sąsiadów, odniosło znaczny sukces wydawniczy. Pomimo że od najważniejszych jego wydań minęło ponad 400 lat, wciąż pojawiają się rozmaite zagadki dotyczące opisu Sarmacji, jak i jego autora. Należą do nich między innymi powiązania Gwagnina z innym polskim historykiem, Maciejem Stryjkowskim, który oskarżył Włocha o plagiat, sprawa wydania kroniki z 1574 roku, różne warianty edycji, potencjalne autorstwo Gwagnina Vita Despothi Principis Moldaviae, krąg współpracowników, inne aktywności włoskiego żołnierza oraz próba przedstawienia jego powiązań z ważnymi postaciami epoki w Rzeczypospolitej Obojga Narodów, jak i innych części Europy. Przykład Aleksandra Gwagnina pokazuje wszystkie trudności związane z biografistyką jako nauką, szczególnie dotyczącą postaci niebędących najważniejszymi aktorami teatru dziejów, a pomimo tych przeszkód także uzyskiwanie nowych odpowiedzi inspirujących zarazem stawianie kolejnych pytań na temat życiorysu postaci.
Geografia w pierwszej księdze („polskiej”) Sarmatiae Europeae Descriptio Aleksandra Gwagnina
Adam Krawiec
Artykuł podejmuje kwestię sposobu przedstawiania i konstruowania przestrzeni w pierwszej księdze dzieła Sarmatiae Europaeae Descriptio Aleksandra Gwagnina (Alessandro Guagniniego), zawierającej opis Królestwa Polskiego. Wskazane zostały cztery podstawowe aspekty wymienionej problematyki, występujące w poszczególnych fragmentach księgi „polskiej”, które następnie zostały poddane szczegółowej analizie. Podkreślone została przemyślana, spójna kompozycja pierwszej księgi Sarmatiae Europaeae Descriptio, w której elementy związane z geografią i topografią pełniły istotną rolę w kreowaniu całościowego obrazu Królestwa Polskiego i – domyślnie – całej Rzeczpospolitej oraz jej szlacheckiego narodu politycznego jako bytu istniejącego w czasie i przestrzeni, który dzięki odwołaniu do historii starożytnej (nazwy Sarmacji i Sarmatów) posiadał przyrodzone prawo do dominacji w regionie. Poruszona została kwestia zależności wybranych fragmentów dzieła Gwagnina od innych utworów antycznych i współczesnych, a także możliwych celów, jakie skłoniły autora do nadania mu takiej formy. Szczególnie podkreślony został unikalny charakter zawartego w końcowej części księgi „polskiej” opisu Królestwa Polskiego.
Opis morsa w kronikach Aleksandra Gwagnina i źródłach antycznych
Krzysztof Tomasz Witczak
Aleksander Gwagnin (1534–1614) zamieścił w swoich kronikach opis morsa (Odobenus rosmarus L.) w dużej mierze zbieżny z deskrypcją tegoż morskiego ssaka u autorów starożytnych z II i III wieku n.e. – Oppiana z Cylicji i Klaudiusza Eliana. Prawdopodobnym źródłem obu antycznych przekazów mogło być niezachowane dzieło Pyteasza z Massalii pt. O Oceanie, powstałe pod koniec IV wieku p.n.e. Słynny podróżnik grecki przedstawił wyspy położone na północnym Atlantyku, w tym Brytanię i Islandię (Thule), a także tamtejszą florę i faunę. Również Gwagnin przy opisie Peczory, krainy geograficznej położonej nad Morzem Peczorskim, stanowiącym część składową Oceanu Arktycznego, scharakteryzował świat zwierzęcy terenów (sub)borealnych, których prawdopodobnie nie znał z autopsji, chociaż w różnym okresie swego długiego życia bawił w krajach nadbałtyckich, między innymi w Prusach, Inflantach i Szwecji. Wydaje się, że polski kronikarz włoskiego pochodzenia wykorzystał wcześniejsze źródła łacińsko- i niemieckojęzyczne z XVI wieku, między innymi dzieła Macieja Miechowity, Siegmunda von Herbersteina i Olafa Wielkiego. Podobieństwo między opisami morsa w literaturze starogreckiej i w kronikach Gwagnina wynika raczej z przypadku, zwłaszcza że szesnastowieczne dzieło Konrada Gessnera pt. Historia animalium, odwołujące się do zoologicznej wiedzy autorów starożytnych, nie uwzględniało morsa.
Sarmacyja europska w polską szatę ubrana, czyli o dyskretnym wpływie tłumacza na kronikę Aleksandra Gwagnina (obserwacje językoznawcy)
Anna Lenartowicz-Zagrodna
Sarmatiae Europeae descriptio Aleksandra Gwagnina została przełożona na język polski i opublikowana pod tytułem Kronika Sarmacyjej europskiej. Wkład w realizację przedsięwzięcia miał Marcin Paszkowski, jednak – mimo licznych analiz źródłoznawczych i intertekstualnych – nie udało się ustalić, na czym dokładnie polegała praca Polaka. W artykule na problem ten spojrzano z nieuwzględnianej dotąd perspektywy językoznawczej. Obserwacje mają charakter wstępny, a ich celem jest dostarczenie argumentów językowych, które pozwolą rzucić nieco światła na relacje między autorem a tłumaczem i przybliżyć proces powstawania polskojęzycznej wersji kroniki. Oglądowi poddano narrację w obu wersjach językowych, wskazując na obecność pierwszoosobowych form „ja” i „my” oraz stosowanie zaimków „nasz” i „wasz”. Analizy z wykorzystaniem danych liczbowych pokazały, że polski tekst jest silniej niż łaciński ukierunkowany na budowanie relacji z polskim czytelnikiem i kreowanie narratora jako członka polskiej wspólnoty narodowej. Może to świadczyć o znaczeniu Paszkowskiego nie tylko jako tłumacza, ale także jako współautora kroniki, który wzbogacił ją o nowe elementy i nadał jej nowy wydźwięk.
Obrzęd koronacji królewskiej w kronice Aleksandra Gwagnina – uwarunkowania historyczno-liturgiczne i rys teologiczny
Orfeusz Malesa
We wprowadzeniu do artykułu autor podejmuje rozważania na temat źródła, z którego czerpał Gwagnin dokonując opisu obrzędu koronacji. Analiza struktury obrzędu i porównanie jej z księgami liturgicznymi pozwalają przypuszczać, że opis Gwagnina oparty jest na księdze liturgicznej, która była kompilacją dwóch ceremoniałów. Bazę stanowi Pontificalis liber (Piccolomini) (z 1485 roku), do którego dodano obrzędy i modlitwy z używanych w Polsce pontyfikałów. Autor stara się wskazać możliwe przyczyny zmian w ceremoniach koronacyjnych. Następnie przedstawia teksty modlitw, ich tłumaczenie oraz omawia modlitwy i towarzyszące im gesty. Autor podejmuje próbę przedstawienia chrześcijańskiej wizji władzy i władcy. Wymieniono zobowiązania oraz właściwe przymioty króla. Zwrócono uwagę na odpowiedzialność władcy za stan moralny społeczeństwa. Wskazano również, że przed dogmatycznym określeniem liczby sakramentów (Sobór Trydencki) obrzęd koronacji królewskiej mógł być rozumiany jako sakrament.
O nieznanym liście dedykacyjnym Marcina Paszkowskiego poprzedzającym księgę VII Kroniki Sarmacyjej europskiej Aleksandra Gwagnina – glosa do biografii i twórczości poety i tłumacza
Michał Kuran
Artykuł informuje o odkryciu odmiennej karty tytułowej i nieznanego listu dedykacyjnego autorstwa Marcina Paszkowskiego poprzedzających księgę VII Kroniki Sarmacyjej europskiej Aleksandra Gwagnina. Nieznany list, skierowany do Stanisława i Zygmunta Mniszchów, znajduje się w egzemplarzu kroniki ze zbiorów Biblioteki Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie (sygn. 12 440). Zastąpił on oficjalny list skierowany do Lwa Sapiehy. Celem studium jest weryfikacja hipotezy, czy poeta osobiście brał udział w dymitriadach, czy był tylko wspierającym podbój Wielkiego Księstwa Moskiewskiego propagandystą pozostającym na usługach rodziny Mniszchów bądź dworu królewskiego. W trakcie analiz ustalono, że materię inwencyjną listu stanowi w znacznej mierze przedmowa z Kolędy moskiewskiej Pawła Palczowskiego, że Paszkowski nie był uczestnikiem zdarzeń, których przebieg znał również z relacji Adama Władysławiusza i Sebastiana Lifftela. Korzystał z ich prac tłumacząc księgę VII kroniki Gwagnina, jak też pisząc Posiłek Bellony słowieńskiej. Paszkowski szukał mecenasów, przypisując Mniszchom księgę VII kroniki i traktując ją jako osobne dzieło. Poeta dowodzi możliwości podboju Wielkiego Księstwa Moskiewskiego, którego następstwem byłaby unia personalna.
Dzieła Aleksandra Gwagnina we francuskich starodrukach i zbiorach bibliotecznych. Przyczynek do badań nad recepcją jego twórczości we Francji (XVI–XVIII wieku)
Teresa Malinowska
Od elekcji Henryka Walezego w 1573 roku do trzeciego rozbioru w 1795 roku Rzeczpospolita budziła zainteresowanie francuskich pisarzy. Czerpali oni wiedzę o polsko-litewskim państwie między innymi z kronik odkrywanych przy okazji polsko-francuskich kontaktów dyplomatycznych. Ślady znajomości polskich dziejopisarzy w królestwie Walezjuszów i Burbonów można odnaleźć w komentarzach i odniesieniach bibliograficznych umieszczonych we francuskich starodrukach. Ich przedstawienie stanowi główny cel niniejszego artykułu.
Wśród źródeł cytowanych przez francuskich pisarzy znaczące miejsce zajmowały dzieła Aleksandra Gwagnina. Obok prac Marcina Kromera, Jana Długosza i Macieja Miechowity, uznawano je za podstawowe źródło wiedzy o Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Informacje podawane przez Gwagnina mogły być wykorzystywane w argumentacji polityczno-ustrojowej, czego przykładem jest jeden z traktatów politycznych wydanych we Francji pod koniec XVI wieku.
Do dziś kroniki tego spolonizowanego Włocha znajdują się w zbiorach francuskich bibliotek, takich jak Biblioteka Narodowa, Biblioteka Mazarine i Biblioteka Sainte-Geneviève.
Obecność odwołań do dzieł Gwagnina we francuskich starodrukach i egzemplarze w bibliotekach zachęcają do dalszych badań nad odbiorem i recepcją jego twórczości na Zachodzie.
Wpływ Kroniki Sarmacyey Europskiey Aleksandra Gwagnina na kroniki ukraińskie XVII–XVIII wieku
Oleh Diachok
W artykule wskazano, jakie treści z Kroniki Aleksandra Gwagnina interesowały autorów ukraińskich w wiekach XVII–XVIII i jak wykorzystywali je w swoich dziełach.
Już pod koniec XVI wieku w krajach Europy Zachodniej i Środkowej zaczęto zwracać uwagę na dzieło Gwagnina napisane w języku łacińskim pt. Sarmatiae Europeae Descriptio. W Europie Wschodniej bardziej popularne było wydanie polskojęzyczne z 1611 roku pt. Kronika Sarmacyey Europskiey. Z tego ostatniego źródła korzystali ukraińscy autorzy działający w XVII–XVIII wiekach. Zapożyczenia z niego i jego oddziaływanie można prześledzić w ponad dwudziestu pięciu zabytkach. Ukraińscy kronikarze XVII wieku interesowali się przeszłością swojego kraju, a także Litwy i Polski, historią Kozaków zaporoskich. Autorów osiemnastowiecznych w dziele Gwagnina interesowała jedynie informacja o Kozakach.
W najszerszym zakresie wykorzystali Kronikę Sarmacyey Europskiey nieznany autor Latopisu hustyńskiego i Fieodosij Sofonowycz, którzy krytycznie odnosili się do podanych w niej treści. Głównym źródłem dzieła Stepana Łukomskiego była Kronika Gwagnina. W XVIII wieku nie wszyscy autorzy ukraińscy nawiązywali bezpośrednio do wydania z 1611 roku, w niektórych dziełach pozyskane z niej treści zajęły już wcześniej trwale miejsce w tradycji historiograficznej.
Wokół osiemnastowiecznej edycji Kroniki Sarmacyi Europskiej Aleksandra hrabi Gwagnina rycerza pasowanego rotmistrza J[ego] K[rólewskiej] M[oś]ci niegdyś w Krakowie drukowanej (1768) Franciszka Bohomolca
Małgorzata Pawlata
Artykuł porusza problematykę przemian światopoglądowych i kulturowych, widocznych w środowisku stołecznych intelektualistów i reformatorów, które doprowadziły Franciszka Bohomolca do podjęcia pracy nad edycją czterotomowego dzieła Zbiór dziejopisów polskich. Na szczególną uwagę zasługuje potrzeba posługiwania się rzetelnymi i wiarygodnymi źródłami historycznymi oraz odmitologizowania dziejów ojczystych przedstawianych nierzadko jako pole działalności Boga czy legendarnych władców.
Autorka próbuje również wskazać powody, dla których Bohomolec podjął się wznowienia edycji dawnych kronik. Pokazuje również zamysł edytorski ofiarowania pracy przedstawicielom rodziny nowo wybranego króla Stanisława Augusta Poniatowskiego.
Kroniki Aleksandra Gwagnina na Białorusi – studia, egzemplarze, wystawy – rekonesans
Anna Petlak
Bazę badawczą niniejszego studium stanowią rozprawy i artykuły prasowe białoruskich autorów, dotyczące życia i twórczości Aleksandra Gwagnina, egzemplarze jego kronik – Sarmatiae Europeae descriptio z 1578 roku i Kroniki Sarmacyjej europskiej z 1611 roku, znajdujące się w bibliotekach Białorusi, oraz inicjatywy kulturalno- promocyjne, które w związku z postacią kronikarza zostały podjęte w tym kraju na przestrzeni ostatnich dwóch dekad. Przedstawione w artykule rozważania mają charakter rekonesansu.
Kronika Gwagnina na tle polskojęzycznych kronik końca XVI i początku XVII wieku – dostępność i czynniki wpływające na kształtowanie się ceny na polskim rynku antykwarycznym
Łukasz Zakonnik
W artykule dokonano przeglądu ogólnohistorycznych kronik polskojęzycznych końca XVI i początku XVII wieku, które były dostępne od 1989 roku na ogólnokrajowych aukcjach antykwarycznych w Polsce. Zidentyfikowano 87 egzemplarzy. Dokładniejszemu opisowi podlegały pozycje kompletne (lub prawie kompletne) polskojęzycznej kroniki Gwagnina. W artykule, na podstawie wybranych cech (m.in. stan zachowania, język, czas powstania), wskazano na czynniki mogące wpływać na wysokość osiąganych cen za konkretne egzemplarze.
Marcin Broniowski, autor szesnastowiecznego dzieła pt. Opis Tatarii (Tartariae descriptio). Nowe ustalenia biograficzne i historycznoliterackie
Mikhail Kizilov
Polski podróżnik i dyplomata Marcin Broniowski (zmarły 21 września 1592 roku) był autorem napisanej w 1578 roku pracy pt. Tartariae descriptio (Opis Tatarii), zawierającej interesujący opis szesnastowiecznego Krymu, a także Chanatu Krymskiego. W oparciu o nowe dane pozyskane w polskich archiwach byłem w stanie zrekonstruować nie tylko wiele podstawowych elementów biografii Marcina Broniowskiego, ale także dokładną chronologię jego wszystkich wizyt na Krymie. Moje zatem obserwacje pozwalają lepiej opisać Marcina Broniowskiego jako polskiego dyplomatę i posła. W kolejnych trzech częściach tego artykułu zamierzam omówić wszystkie wczesnonowożytne wydania i tłumaczenia Opisu Tatarii Broniowskiego, a także oddziaływanie tego utworu na stan wiedzy o Europie Wschodniej i na kształtowanie się europejskiej myśli geograficznej.
Cały numer do pobrania znajdziecie TUTAJ.
