Kiedyś czarodziej...
Pierwotnie charakternik oznaczał tego, kto uprawiał czary, magię, czarnoksiężnika, czarownika, kogoś, kto pisze, używając tajemnych znaków, o czym możemy się przekonać, czytając siedemnastowieczne Pamiętniki Jana Chryzostoma Paska: "Tameczni zaś Incolae [mieszkańcy] kożdy strzelec, kożdy żołnierz a do tego i charakternik" (Rok pański 1659).
W takim znaczeniu rzeczownik ten został użyty przez Henryka Sienkiewicza w Potopie: "[...] boć z charakternikiem nieludzka moc! W oczach ci zginie albo kurzawą się zakręci...".
...potem twardziel...
W XVIII wieku rzeczownik charakternik zaczyna funkcjonować w sensie znanym i dziś 'człowiek silny psychicznie, odporny, nieczuły' (Słownik Języka Polskiego XVII i XVIII wieku). Użycie tego znaczenia zilustrowano przykładem z pochodzącego z tego czasu Nowego dykcjonarza polsko-niemiecko-francuskiego (1764 r.): "Charakternik [...] 2) der sich fest machen kan [...] 2) celui qui est dur; qui a un charme; qui se rend invulnerable; qui se séc [...] 2) nie wierz, żeby kula i pałasz charakternikowi szkodzić nie miały".
Obserwacja danych słownikowych pozwala sądzić, że ten właśnie sens przez długi czas pozostawał mniej znany. Prawdopodobnie dopiero na przełomie XIX i XX wieku znaczenie 'człowiek z charakterem, słowny, uczciwy' wysunęło się na pierwszy plan i, co ciekawe, miało bardzo pozytywne konotacje. Podobnie zresztą dodatnio wartościowano wtedy przymiotnik charakterny czyli 'mający prawy charakter, uczciwy, honorowy, solidny, rzetelny, stały', a także 'dobry, odważny, ambitny'.
...dziś silny, ale trudny charakter.
W słowniku warszawskim sens 'czarodziej, znachor' został zepchnięty na plan dalszy i, o dziwo, jako jedyny z kwalifikatorem dawny pojawił się on w powojennym słowniku pod red. Witolda Doroszewskiego. Jako ilustrację przywołano tu fragment opowiadania Władysława Łozińskiego z 1873 roku: "Wiedziałam, że to nie człowiek jak my wszyscy, ale charakternik, co z szatanem jest w aliansie". Zresztą warto wspomnieć, że w tym samym przestarzałym sensie rzeczownik ten wykorzystał Andrzej Sapkowski w czwartej części znanej sagi Wiedźmin zatytułowanej Wieża Jaskółki (1997 r.): "I żeby wszyscy widzieli, że nie charakternik, ale śmiertelny był, jak inni, i że w końcu na lepszych się porwał".
Najnowsze słowniki języka polskiego albo w ogóle nie uwzględniają już hasła charakternik, albo notują je wyłącznie w potocznym sensie 'mający silny charakter'. Wydaje się jednak, że charakternik nie ma już dziś tak pozytywnych konotacji, jakie miał na początku XX wieku. Charakternik dziś to człowiek nie tylko o silnym charakterze, ale chyba też trudny do zniesienia.
Zapomniane słowa
Polecamy inne słowa z naszego cyklu - nasi eksperci pisali i mówili już o wyrazach chędożyć i absztyfikant, było też o frymuśnym, fidrygałkach, a także o lebiedze i banialukach. Opisywaliśmy również znaczenia i pochodzenie wyrazów, dezabil, huncwot i kołomyja.
Uniwersytet Łódzki to największa uczelnia badawcza w centralnej Polsce. Jej misją jest kształcenie wysokiej klasy naukowców i specjalistów w wielu dziedzinach humanistyki i nauk ścisłych. Współpracuje z biznesem, zarówno na poziomie kadrowym, zapewniając wykwalifikowanych pracowników, jak i naukowym, oferując swoje know-how przedsiębiorstwom z różnych gałęzi gospodarki. Uniwersytet Łódzki jest uczelnią otwartą na świat - wciąż rośnie liczba studiujących tutaj obcokrajowców, a polscy studenci poznają Europę, Azję, czy wyjeżdżają za Ocean. Uniwersytet jest częścią Łodzi, działa wspólnie z łodzianami i dla łodzian, angażując się w wiele projektów społeczno-kulturalnych.
Zobacz nasze projekty naukowe na https://www.facebook.com/groups/dobranauka/
Zapraszamy na stronę Biura Prasowego UŁ: https://biuroprasowe-uni-lodz.prowly.com/
Opracowanie: prof. Rafał Zarębski przy współudziale Magdaleny Gozdek
Redakcja: Centrum Promocji UŁ